1 Урайнай, уройнай, урдани уран сагта, сагай саргаунда, саарһани нимгэндэ, абарга шара загаһани яраахай байха хүрдэ Хараасгай Мэргэн Агуу Ногоохон хоёр байгаа, гушан гурбан базаар-тай, гурбан шажан бурхантай, дүшэн дүрбэн базаартай, дүрбэн шажан бурхантай байгаа. Огторго тулаха сагаан байсантай, үүлэндэ хүрэмэ үндэр сагаан байсантай байгаа. Дороһаа хархада долоок минтаи шагаабартай, дээрэһээ хархяда дэмээ олон шагаабартай, булан бэрээ бурхаятай, хана бэрээ хаанай хэбтэй бай­гаа.

2 Харя соохор моритой байгаа. Хара соохор лшриниин буга һогоон хоёртой ханилаад, баруун голдо бэлшэжэ ябадаг байгаа. Хараасгай Мэргэн мүн шарайяа шарайлжа, мүнхэ биеэ биелжэ, адуу малаа эрьехэеэ, арын барабаая сосижо, амитан зоноо гульдахана, эбэр барабаан сосижо, үды зоноо гульдхалэйл. Билеэдтээ бэшэжэ, бэһэндээ хадхажа, адуу малаа эрьехэм гэжэ гарлайл. Урай ябаһан адаһаниин уһани дээжэ уужа, хойно ябаһан адаһаниин газарай үндэһэ эдижэ, улаан шорой долёожо ябаа һэн. Албата зондоо хүрхэдэн, албата зониин түрүүншаһаан баян болжо, олон өтхөн болжо байбал. Бэшэгтээ бэшэжэ, билеэдтээ хадхажа, бэһэндээ хабшуулжа, гэр тээшээ гэшхэлжэ, доомо тээшээ дугшууллалайл. Түргээр ябхадаа түбтөөри* шэнээн дагнаһа* хаяна, аалиханаар ябахадаа аягайн шэнээв дагнаһа хаяна.

3 Яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Гэртээ хүржэ ерхэдэн, Агуу Ногоохон ахайяа хүлеэжэ, газар дайдаяа, гэр доомоёо эжэлжэ һууһан Агуу Ногоохон ахайяа газаагаа оржо ерхэдэн, үүдэн хүрэеэ неэжэ тодожо абалайл.

Хормой дундаа хорин зула шатаагаад, ара дундаа арбан зула шатаажа, арбаад минган сэрэгээ гаргажа, татажа, ахаяа орууллайл. Агуу Ногоохон дуумнай иижэ хэлэнэл:

4 — Ахай, ахай, Шаажгай хаан ерэхэ гэжэ хүүнүүлээ.

Тэрээн дээрһаа болжо, Агуу Ногоохомнай тиижэ хэлээ гэжэ, Хараасгай Мэргэн газаа гаржа, тохоног дундаа алтан шудхамал ногтоёо барижа, мүнгэн шутхамал ногтоёо, алтаар шутхамал хазаараа барижа, тохоног дундаа угалжа, баруун айлда орожо ооголлэйл хара соохор мориёо.

Хара соохор морин буга һогоон хоёртоо иижэ хэллэйл:

— Дайни газар болобуу, дархани газар болобуу? Албата зоноо эрьежэ одирээ, хайшарха гэжэ һанаа убэйб, — гэжэ.

5 Баруун болдог дээрэ гаржа нэгэ хүлбөөржэ, бухали шэнээн нооһоо унагаажа:

— Эдьхэ уухыймахдаа энээн дээрээ ержэ байгаарайт, — гэжэ хэлжэ, гэр тээшээ гэшхэлжэ, доомо тээшээ дугшуулжа одирлэйл.

Хараасгай Мэргэн турдаа одиржэ, түхөө ехээр түхөөрнэ, мүхөө ехээр мүхөөрнэ. Арын барабаан сосижо, амитан зоноо гульдхана, эбэр барабаан сосижо, эды зоноо гульдхалайл. Амитан зониин гульдажа, абаахайн шэнээн тоһо эдижэ, хорхойн шэнээн тоһо эдижэ, хорёод боошхо арсияа уужа, амитан зониин харгы тээшэн түхөөрүүллэйл.

6 Хараасгай Мэргэмнай: "Холын газар гархам, дайни газар ябахам", — гэжэ хэллэйл. Тэрэ тэндэн гаржа, урай хойно ябаашани хархадан, хара соохор мориниин газаагаа одиржэ, гүйжэ, харайжа байгаал. Тиихэлааран торгони хирхаг тохом (э)хэһэн, шутхамал

мүнгэн эмээлээ тохожо, Хараасгай Мэргэмнай тухее ехээр түхөөрнэ, мүхөө ехээр мүхөөрнэ.

Үүдэни шэнээн гэрэлдэ эрьелдэн байжа хубсалнал, тохоногой шэнээн гэрэлдэ тойрон байжа хубсалнал. Харгыдаа бариха тоногоо, хорин елдэ түхөөрһэн хүштэ ехэ тоногоо, арбан елдэ түхөөрһэн алтата мүнгэтэ тоногоо барижа, түхөө ехээр түхөөрнэ, мүхөө ехээр мүхөөрлэйл. Гэр тээһээн гаржа гэшхэлжэ, доомо тээһээн гаржа дугшууллайл.

7 — Дайни газар болобуу, дархани гяэар болобуу? — гэжэ түргээр гэшхүүлхэлааран, түбтөөри шэнээн дагнаһан гарна, ааляар гэшхүүлхэдзн, аягайн шэнээн дагнаһан гарна. Яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Хүүни дайдын хоорондо хүрэбэ.

Тиижэ ябхалааран, ехэ муу һанаатай хүгшэн бии һэн тэндэ. Муухай һанаатай хүгшэнш долоон ашатай байгаа. Хүүнэй дайдада ороод ябхадан, нэгэ гэрһаа уни гаржа байгаа. Тэрэ гэртэ хүржэ ябхадан, шордо хадхаатай дүүрэн баатарнууд унаад ла байжа бай­гаа. Тиихэдээ тэндэһаа тэрэ муухай эзьгш бултайгаад, шашхаад ернэ:

— Хүбүүн, хүбүүн, улаан һугаяа үргэ! — гэнэ.

Улаан һугаяа үргэхэ һамаандан, шуһ йн һоржо абашхана. Ха­раасгай Мэргэн тэндэ ганхаганжа унажа ябаһымаадлан (солоо ороо), шуһайн барни һоржо успеэддээ үбэй.

8 Тэрэ моменто coo гараад, мориин бүтүү шашхажа байсара шордо угалжайна тэрэ муухай эзыш. Хараасгай Мэргэн үүдэ ороһаар соол руу хаража, соол руу хархалааран, бүтүү хорон бусалжа байна. Тэрэ хоройн хөөбшөөрөөн утхаһан бэеэрээн үүдэндэн тодоод байна.

— Энэ хүмэрһэншни шуһаа барни гараа үбэй, — гэһэмэеэрээн, муухай эзышни харайгаад гатирбал даа.

— Мэтэрһэнш тэрэ, — гэһэмэеэрээ табяад ортибол даа тэрэ хоройнь.

Хөөбшөтэй хоройн табяад ортибо. Хоёр болоод таһараад унаба.

Өөдөө гараһамэеэрээн тиижэ хэдэнэ:

— Мэнии дарагдааш хада, ашанууд дарагдаха үбэй.

9 Тиихэлааран юун болдэй, хуун боллэй гэжэ тэрэшни. Тур соошиин төөргэнэ-тоншоно, мүнхэ хара уһa одоно. Мүнхэ хара yhaa уугаад, мүн биеэ биелжэ, мүнхэ шарайгаа шарайлна. Газаа гарна, хадхаатай шордо үлгөөтэй байһан ганса яһан дээгүүрэн мһнхэ хара yhaap сэсэржэ, барни гол орууллэйл, Тэдэ амитаниин хуу иижэ хэлээ һэн;

– Ямар һайн хүүн ерэбэштаа, дайгаа даража, дархан солоёо абажа ябьшггаа, — гэжэ хэлээ.

— Яалай, тани үрөөр болог, — гэжэ хэлээ.

10 Хараасгай Мэргэмнай саашаа ябалайл. Яба ябаһаар ябба, ошо ошоһаар ошолэйл. Хүүнэй дайда гараад ябба, Шаажгай хаани дайдада хүрхэеэ ябхадаа, шүүбэр ехэ шүүбэрлэнэ. Альган дээрээ абаа гүйлгэнэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэнэ. Юун бололэйб, долоон ашанууд хаана һуудагымааб. Гурбан үдэр хура оруулна, гурбан үдэр нара гаргана. Гурбан үдэр хура оруулхадан, долоон бүднэ боложо, нарьяал модони толгойдо гаржа һууна. Гурбан үдэр нара гарахадань, нарьяал модони узуурта гаржа буулайл, хүлеэжэ һуулайл. ХараасгаЙ Мэргэншни альган дээрээ абаа гүйлгэнэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэнэ, "эдээни амин голын һайштээд барьхымааб", — гэжэ щэбшэнэ.

Тэрээни шэбшэхэдэн, иижэ хэлнэ:

— Урда гүйжэ ябаһан туулай һарбажа унагааха. Тэрэ туулайн досооһоо неэбэри гараха, — гэнэ.

11 Тэрэ неэбэрээн гартаа баряад ябжабхадан, тэрэ неэбэрэн yha руу унашоо. Уha руу унаад урдаад, юун болохон, хүүн болохон гэжэ һанажабхадаа, абарга шара загаһандаа ороно, табинай ехэ тайлга табижа, арадай ехэ аяг хэнэ абарга шара эагаһандаа. Абарга шара загаһаниин орожо абажа гатирлай. Абарга шара загаһаниин тиижэ хэлэлэйл:

— Долоон бүднэ нарьяал модони оройдо һууна һэнээ. Нарьяал модони үндэһэн соон нэгэ хорообхо соо долоон бүднэһы һүнэһэниин хаалгатай байха, — гэжэ.

12 Тиихэлааран, энэмни юу хэллэй гэжэ Хараасгай Мэргэн тэрээ руу ошолэйл. Нарьяал модоноо доодын газараа һабардажа, малтажа гаргажа, хорообхо абха боллэйл. Тэрэ хорообхо соон долоон бүднэ байна. "Мэтэрэ энэ хайшаа ябашаба", — гэжэ халааһалжа, саашаа гэшхэлжэ ябалэйл. Яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Гурбан үдэр caha оруулба. Гурбан үдэр caha оруулжа, нэгэ үдэр нара гаргана. Гурбан үдэр caha орходо, тэрэ долоон бүднэщ, долоон ашанууһын хүлдэхэ болоодлан, һүнэһгэ баригдаашан, баран нүсэгээр, хүлдэхэ боложо, нара гархада наранда ягаажа һуунад. Хараасган Мэргэмнай хажуудан тулажа ерэбэл даа.

Ерээдлан, һурана:

13 — Хаанши хүбүүд, юуни хүбүүдэбта? — гэнэ.

Тиигэжэ байхадан хэлэнэ:

— Ай, нохой, ямар һайн хүүн ерэбэбта. Хаанаһаа ерэһэн хүүнш, холо харгыһаа ябанууш? Дайгаа даража, дархан солоёо абажа ябанууш? — гэнэ.

Тиихэлааран Хараасгай Мэргэн иижэ хэлэнэ:

— Хэни хүбүүд, юуни хүбүүд болхот? — гэнэ.

— Һайхан эзын ашануудабди, — гэнэ.

— Мэтэрэ тэрэ гэжэ таагаа һам, — гэнэ.

Нэгэ бүднэеэн абаад:

— Энэ юум? — гэжэ харуулнал даа.

14 — Уу, иимыймайе гартаа барьха үбэйма, хая! — гэлдэнэ. Бариһамэеэрээ, гартаа бажуугаад хаяадтнбэ. Нэгэниин мухаряад унааттибэ. Тиигээдлэя долоон ашанууpһы гартаа барни баряаттибэ. Дайгаа даража, дархан солоёо абажа, биеэ биелжэ саашаа ябалайл. Яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Шаажгай хаанда хүрхэ болоод ябхадаа, юун боллэй, хүүн боллэй гэжэ, ямар хууляар намайе ерхэ гэһымааб гэжэ.

15 Мүнхэн бэеэ хубилгажа, хара соохор мориёо алтан хэтэ болгожо халааһалжа, вершок ута, аршам үргэн болжо, адаһа туугааша пастуугтайн хэдсэжэ, адаһани пастууг болжэ ерлэйл, Шаажгай хааки дайдада орходоо. Тиижэ ябхадаа пастууг болоһон хүн хамһалсана, буруу туталиин тодолсоно, үнеэ хүтьхэёо һаахадан. Үнеэ һаахадан хамһалсахадая, буруу тугалиин таталсахадаа, Хараасгай Мэргэнтни тэрэ моменто соо нэгэ бурууе хэлиин ходо татажа абаад халааһалшхана. Тэрэ урид хадан, хээрэ нэгэ пастуугһаа hypхадан, нэгэ пастуүгын хэлэһэн байгаабшии;

— Бурууһы татхаһаа ондоо, үшөө һуни соо Шаажгай хаани нэгэ басагани улайн долёохош, — гэжэ.

16 Тиигээд тэрэмнай бурууһаа тодоод, тухаа абаһымбэеэрээ тэрэ һүнидөө, Шаажгай хаан долоон басагатай байгаа, тэрэ дунда басагани ула долёохо болоод ерлэйл. Һуни оржо:

— Хаанаб энэ пастууг? Ерхэ гэгты, — гэнэ Шаажгай хаан.

Хараасгай Мэргэн яаханаб даа, ожирээд, улайн долёонооб даа.

Улайн долёожо байһымээрээ, бурууяа хэлии абаад "шэрд" гүүлээд абана. Тэрэ моменто соо харайгаад бодоно.

— Һайшгээш, юун болооб? — гэнэ.

— Гурбан үдэр тоһо эдеэ үбэй, хэлемни хоршиишоо, — гэнэ. Толгойн шэнээн тоһо асараад үгэнэ:

— Хэленшни зөөлэн болхо, — гэнэ.

17 Толгойн шэнээн тоһэйн яргасаа эдеэдьтебэ. Toho эдеэд, хэлниин "зөөлэн" болоод, унтуулааттиба тэрээниин.

Унтуулаад, муухан гэр байна. Тэрэ гэртэ ошоод хонобо. Хойто үдэрьш баһаа адаһаа тууха гэнэ. Адаһаа туугаад гарлайл. Тэрэ үдэшэндөө нүгөө бүрүүһын хэлэ ходо татаад абалайл, баһаа до­лёохо гэжэ. Тэрэшни долёоходоо тэрэ бурууяа хэлиин абаһымэеэрээ "шэрд" гүүлээд абаба.

— Энэ һайшгээбт? — гэнэ.

— Үнидэн тоһо эдеэ үбэй, хэлемни хоршиишоо, — гэнэ.

Толгойн шэнээн тоһо асараад үгэбэ. Тоүойн эдсэдтибэ.

18 Тиижэ байсаран долоон басагад соо ёргоониин хадамда гараад байһан, дунда басаганиин хадамда гараа үбэй байгаа. Тиигээд: "Тэрэ басагандан ханилха һанаатайб", — гэнэ Хараасгай Мэргэлшай.

Тэрэ моменто соо ёргоон базанууд хэлсэноедаа:

— Үниһүй моримнай унагалхан, дайда дэлхэй дээр тиимийма гараа үбэй, тиимэ унаган гархан, тиимэ ажиран гархан, тэрээни харха байна, — гэнэ. — Тэрээни хараа үбэй хадамнай, гурбатьхи елын болбо, ел бэрэ одирээдлан, унагайн абаашажайна, — гэнэ. — Тэрэ унага һашьха байна, — гэнэ эзыд.

Тэрэ моменто соо тэрэ пастуутын холоһоо ерэлдэнэ тэндэ. Тэрэ пастуугамнай теэд муухыйма, вершок үндэрыйма, аршам ургыйма, ошоод юун болно, һуунал даа. Ёргоон базнууһын һэргээд һуунад.

19 Yүp сайжа захадхада, бүргэд шубуун хиидээд одирбэ дээрэЬээ. Газар харагдахаяа болисоро хабхар болооттибо. Зүүн тээһээ туяа оржайхадан, мэтэрэ моменто соо ёргоон базаалингууд ёргоолуундаа һажаадтёо бэлэйл. Хараасгай Мэргэмнай мүнхэн биеэ биелжэ, мүнхэн шарайяа шарайлжа, хөөһэн дааһаа гаргажа, хамсын шэнээн хүдэһэ гаргажа тамшилалайл. Унагани гараатьхалааран, бүргэд шубуун һарбагад гээд одирлэйл.

Тэрэ моменто соо һүүлын дороһоо һарбаад ортибэ. Һарбаад ортихалаара, унагаа алдаадтибэ, нэгэ үдэеэ унагаагаад арлиба бэлэй. Нэгэ үдэниин туяатуулжайна газаашии. Мүнхэн биеэ хубилгажа, вершок ута, аршам үргэн болжо һууба. Тэрэ ядаһан базануудшни;

20 — Энэ юун боллэй, хуун боллэй, хэн унагаалэй? — гзнэ.

Баран бие биеһээ һуралсана, бэрэ мэдхыйман убэйма. Тиихэлааран Хараасгай Мэргэмнай гаржа ернэ бэлэйл.

— Энэ, базанууд, юугаа хэлсэнэбта, юундаа унталайт хэбтэлэйт?

Бүргэд шубуун одирхадан, Хараасгай Мэргэн һарбажа нэгэ үдэйн унагаагаад:

— Энээнээ юун гэхымта? — гэнэ.

— Ай, нохой! Шаажгай хаандамнай бү хэдыт! — гэнэ. Тиихэлааран Хараасгай Мэргэн хэлнэ:

— Нюрганһаан нэжээд вершок apha зүһэгты. Тиигээдатнай хэлхэбэйб, үбэй haa хэлхэб, — гэнэ.

21 Тиихэлааран хайшханаб. Унага абаад байна, нэгэ үдэ олоод байна. Шаажгай хаан баярлана, унагаа бүргэдтэ баляагтаа үбэй. Бааньда гал түлинэ. Бааньда гал тулюулээдлэн, ёргоон хүргэ муу пастуугтайн бааньда оруудхам гэнэ. Муу пастуугшни баани соо opoxohaa урид нэжээд хурьга дарха арыйн зүһэнэ нюргадаһан.

Баани соо оруулна. Нюргадһаан нэжээд хурьга дарха apha хуулу-улаһымад бүтүү шашхалдана, бааялдана. Шаажгай хаян энэ юун боллэй, хүүн боллэй гээд харзйгаад ерэбэ. Иигэжэ хэлэнэ хүргэдын:

— Унагаа баляалдажа байгаад, һабартан хуу баран нюргалаа хахартуулаабди бүргэд шубуунда.

22 Мэтэрэ юун боллэй гээд Шаажгай хааншни нүгүдтэй хүүн байгаад, малгаардэр аганхаяа гарха гэнэ. Адаһани мяха эдижэ хашараад, ангай мяха эдьхэм гэжэ. Ёргоон базнуудын муу настуугтаяан хамта гарана. Муу пастуугнай баһа нэртэй болоод ябана. Дунда басагани хурайха болхон гээд. Зудан соо ороод ябахадаа, мүнхэн биеэ биелжэ, мүнхэн шарайяа шарайлжа, алтан хэтэеэ гаргажа, хара соохор мориёо унажа, урай гаража ябалай.

23 Яба ябаһаар ябажа, ото ошоһоор ошолэйл. Хажуу тээгээр ябаһани ходоро гаргана үбэй. Урайгуур ябаһани урайгшан гаргана үбэй. Унагаагаадлан, доторын абаадлан, орөөһэн шэхээн абаадлан ябана. Ябаһяар ябана, ошоһоор ошоно. Үдэшэ болоходо, һөөргө тэхэрхэ болходоо муухан годли мори унаад, хара соохор мориёо алтан хэтэ болгожо халааһандаа хэжэ, мүнхэн биеэ хубилгажа, һөөргөө тэхэржэ одирлэйл. Ёргоон базанууһын толгой бэрэ нэжээд ангуудтзй болоод одирбэд. Хараасгай Мэргэмнай юунш үбэй, ерг-он шэхэ халааһандаа хээд, ёргоон дотор абаад ерэбэ бэлэйл.

— Дотор эм болхо, мяхан эм болхобэй, — гэжэ халааһандаа хэжэ ябаһан байгаа.

24 Гэртээ одиржэ, дотороо шанажа эдилэйл. Дотороо шанажа эдихэдэн, ёргоон базанууһын яһала ехэ зугаа хээ. Мяхаа шанажа, шүлөө эдижэ, ангай мяха эдижэ, араанаа шалаа гаргахамнай гэжэ. Шаажгай хаамнай тэрэ мяхла. эдиһээр ла һүниндөө эбдэжэ захаллайл. Эбдэжэ захалхадаа, долоон басагадаа барни хажуудаа байлгаба бэлэй. Юунай боллэй, хүүнэй боллэй, урайниин ангай мяха эдихэдээ иимиймэ болоо үбэй һэнэй. Тиихэдэн ёргоон басаганиин гэртээ байха һайхан мяхаа барни асаржа үгэбэ бэлэйл. "Юун хэрэгтэйб, хүүн хэрэгтэйб?" — гэлдэнэ. Дунда басаганиин Хараасгай Мэргэнэй асарһан ангай мяхани доторын асараад ерэбэ. Тэрэ до­торын эдиһээр, Шаажгай хааниин эдэгэшэбэ.

— Энэ юун боллэй, хүүн боллэй, — гэнэ, — энэ юун зай шүтхэр бэлэй, — гэнэ.

25 Тиихэһаа хойшо тэрэ хоёроо нэгэдхэнэ. Нэгэдхээд, адаһянаа тур соо оруулна. Дунда басаганиин нэртэй солтой байһан баса­ганиин адаһани тур соо орлэйл. Хараасгай Мэргэмнай тиихэдээ вершок ута, аршам үргэн муухан пястууг хүргэ ороод байнал. Тиигээд хойто үдэриин Шаяжгай хаанш иижэ хэлнэ:

— Энэ хүргэеэ хайшан гэжэ туршаха байнаб? Гэртэ одирхо, — гэнэ.

Хараасгай Мэргэмнай одирбол даа. Одирходон, Шаажгай ха­анш иижэ хэлнэ:

— Энэ иимиймэ болжайна, хара гүрөөһэтэй байгааб, тэрэ гүрөөһэмни тайгалжа арляһаар гурбан ел соо ерхэеэ болёод байна. Тэрээни гаржа алажа абаад ерлаа.

26 — Яахаһам, хүүр үбэй, — гэнэ.

Хараасгай Мэрэгмяай Шаажгай хаанай дайда rapahaap мүнхэн биеэ биелжэ, мүнхэн шарайяа шарайлжа, алтан хэтэеэ гаргажа, хара соохор мориёо унажа, муухан мориёо мойһон модондо абаашажа уяшхажа, ябалайл саашаа.

Яба ябаһаар ябалайла, ошо ошоһаар ошолэйл, Альган дээрээ абаа гүйлгэнэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэнэ. Тиихэдэн хэлнэ: "Ха­ра гүрөөһэнш юуш бэшэ. Шаажгай хаан бэеэрээнһийм, — гэнэ. — Тэрээни амин голын барьха шадялтай хадаа барьжа абхаш", — гэнэ.

Тэрэмнай тэрэ гэжэ, шадамар алтата мүнгэтэ дарханда оржо, мүнгэн шутхамал берёобхо томуулжа, яала гурбан дабхар гэнжэ хэжэ гарлайл.

27 Альган дээрээ ябаа гүйлгэжэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэжэ, ехэ һалыиа буулгабал. Тэрэ ехэ һальшанда дээгүүр хархадан, урайгшаа хойшоо гүйлгэжэ байһан ангууд баран хоржо хоргодожо hyyлайл. Мүнөөши хүмэрһэн гурбан елдэ ябаһан хара гүрөөһэмнай зудан соо орхоёо айжа, талда ябаһан шэнги тэндээ һуужа, хөлдөхө хөрхө боллэйл. Тэрэ хаба дундан оржо, Хараасгай Мэргэмнай мүнхэн биеэ биелжэ, мүнхэн шарайяа шарайлжа оржо, унтаһан, улаяа долёожо хэбтэһэн һамаандан оржо, долоон тээһаан хульжэ, алтан мүнгэн береобхоороон оройжо, долоон дабхар гэнжээрээн оройжо, барижа одирдэйл.

28 Барижа одирходоо, мүнхэн биеэ хубилгажа, вершок ута, аршам үргэн боложо, хара соохор мори о алтан хэтэ болгожо, халааһа руугаа хэжэ, муухан мориндоо һуужа одирлэйл, урайгаа туугаад. Одирһымэеэрээн, хайсирна хүгшэн болоһоноо, Шаажгай хаанаа ерхэ гэнэ. Шаажгай хааниин эбдэшевд хэбтэнэ.

— Энэ юун боллэй, хүүн боллэй, — гэнэ. — Энэ шүтхэр хаанаһаа одирээб, — гэнэ.

— Энэ шүтхэр газааЬаа одирээ.

— Юу асарааб?

— Хара гүрөөһэ асараад баина, — гэнэ.

— Ай, нохой, табиха гыш! Табиха гыш! — гэнэ.

29 — Яагааб, юун болооб? — гэнэ.

— Энэ минии амиим баряад байнахиим, — гэнэ. Тиихэлаарян, юун болхым, хуун болхым. Ерээд лэ мүргэнэ шүргэнэ, баабайм тиижэ хэлнэ гэжэ. Мэтэрэн Хараасгай Мэр-гэн хэлээ:

— Малгаар тэрээни абаашаад гархаб, мүнөө һуни абаашаха убэйб, — гэнэ.

Тиихиим хадаа тиимэ. Тэрэ һуниндөө зоболэйл. Унтана хэбтэнэ үбэй. Доаоон долоон басаганиин баран хажуудан байна. Үглөө бодожо, муухан мориндоо һуужа Хараасгай Мэргэмнай, хара гүрөөһэ хүтэлжэ гарлайл. Хара гүрһөө хээрэ, зудандан абаашажа табижа, мунхэн биеэ биелжэ, мунхэн шарайяа шарайлжа, муухан морин­доо куули шэруулжэ гол руу табишхаба.

30 Гол руу муухан мориниин нүүли шэрээд одиржабна. Тэрэ моменто соо Шаажгай хаани ёргоон хүргэдын хүлеэжэ байһымаад, хэлнэ:

— Ээ, энэ дунда хүргэмнай муу мориндоо шэрүүлээд ожирбэ, хара гүрөөһэн хахара татаа, — гэлсэнэ.

Тиижэ хэлсэжэ байхадан, Хараасгай Мэргэн мүнхэн биеэ би­елжэ, мүнхэн шарайяа шарайлжа, хара соохор морёороон хатаргажа одирбо айл дээрэн. Шаажгай хаани гатирха гэнэ. Шаажгай хааншни харайгаад гатирба.

31 — Юун болооб, хүүн болооб? Дайни газар болобуу, дархани гязар болобуу? Хаанаһаа ерэһэн, ямар богатырьбшэ? — гэнэ.

— Дунда басаганииш хурайха болоод байнальби даа, — гэнэ.

— Ай, нохой, юугаа хэлнэбши? — гэнэ.

— Хара гүрөөһые барюулһанаа мартайт? — гэнэ.

— Бурхоон зайла! ҺунэЬээм баряад байгаабшииш, — гэнэ. — Хүргэн болохолоороон ёһотой хүргэн байнаш, — гэнэ. Шаажгай хаан мүргэнэ шүргэнэ, мууяа урайгаа барижа. — Һайшагкым яашагкым, — гэнэ. Басагаа үхэльби даа, алта мүнгөө үхэльби даа, — гэнэ. — Хүүр бү болгыштаа, дайгаар бү орыштаа, — гэнэ.

Тиихэлааран Хараасгай Мэргэн:

— Басагаа үгэ, — гэнэ. — Утархай зөөриёо, алта мүнгөө үгэ, — гэна

32 Арайн барабаан сосижо, амитан зоноо гульдхана, эбэр арабаан сосижо, үды эоноо гульдхана. Шаажгай хаанш яһала зугаа хэнэ. Тиижэ байхадаа тэрэ басагаа гэртэһаан гаргажа үгэбэ. Утархай зөөриёо үгөөд:

— Эндэ hyy, — гэнэ.

— Эндэ hyyxa ёho үбэйб, — гэнэ. — Гэр доомотэйм, аха дүүтэйм, — гэнэ.

Тиижэ байхадаа хэлнэ:

— Бүргэд шубуун һарбуулаад байхадаа нэгэ үдэёо унагаагяа һэн. Тэрэ нэгэ удын түлөө ёргоон хүргэдшни нэжээд хурьга дарха нюрганһаан apha зүһүүлжэ угэһыйма, — гэнэ.

33 Тиихэлааран хүргэдын байхалаараа, дунда биидээ оршобод. Тиихэдээ, үтөө саашаа хэлхэдээ, иижэ хэлнэ:

— Тэрэ үдэеэ саашан абаашажа хаяха болходоо, үшөө дашин намайе нэгэ хурьга дарха apha зүһүүлэһыйма, — гэнэ. — Түүнэһээ саашаа юун болооб гэхэдэ, аганхаяа гараад ябхадаа, би ангууһы унягааһан байһым, — гэнэ. — Шэхэдын энэ, — гэжэ гаргажа харуулна.

— Доторнуудын абажа эдиһымаам, — гэнэ. — Дотор мяхан эм болхыйма, дотор үбэй мяхан эбшэн болхыйма, — гэжэ табяа һам.

— Эрэ зүбэл даа, — гэнэ.

Тиихэлааран хүүр дээрэүээн хүүр, арын барабаан сосиһондоо, амитан зони гульдаһан дээрэ ехэ зугаа хэжэ, утархай адуу малая, утархай зөөриёо үгэжэ, алта мүнгэ үтэжэ, басагаа үгэжэ табилайл.

34 Хараасгай Мэргэмнай гэр тээшээ гэшхүүлжэ, доомо тээшээ дугшууллайл. Яба ябаһаар ябана, ошо ошоһаар ошонод, хоюуландаа адуу малаа туугаад. Албата зоноо үгэлсэнэ, албата зониин туулсаад ябана. Албата зониин адуу малаа туугаад, хойноһоон ябажамна, Хараасгай Мэргэн ханилһан ханитаяан урай ябанад. Яба ябаһаар ябанад, ошо ошоһаар ошонод. Гэр доомодо хүрхэ хоёри хоорондо ябалайл,

35 Хоёри хоорондо хүрээд ябхадан, албатын дундуур хүрээд ябхадан, ехэ муухай, арбан хоёр толгойтой мангадхай, шара гахай ябажаблэйл. Мангадхай, шара гахайтай татуу ехэ таталсана, мүхүү ехэ барилсабад. Гурбан үдэр, гурбан һуни таталсабад, Хараасгай Мэргэмнай булигдахаяа һаналайл. Тиижэ байхадаа Шаажгай хаанпши мангадхай, шара гахайдаа зашилай ехэ үгэһэн байгаа, ехэ хоро үгэһэн. Тэрэ хорондо Хараасгай Мэргэн булигдаха болобол даа. Булигдаха болохолоорон, арбан хоёр толгойһоо саана нүгөө толгойд одиржэ, Хараасгай хаани түмэр повоозхо соо хааба. Түмэр повоозхо соо хаажа, хара далаин оёор руу мухарюулба

36 Хараасгай Мэргэн хара далайн оёор соо ороод хэбтэхэдээ, шүүбэри ехээр шүүнэ, тагнахын ехээр таганка, юунэй хүүнэй болобо гэжэ.

Ханилһан ханин гэртэн [үржэ ерлэйл, адуу малаа асаржа байхаар ерлэйл, мүргэн шурган ерэһэн хоиноо дайдын хараа үбэй арляха үбэйма гэжэ.

Гэртээ ерхэдэн, Агуу Ногоохон ахаяа хүлеэжайһан хүүy хорим зула хормой дундаа шатаажа, арбан зула ара дундаа шатаажа, амитан pоноо гульдхажа, ахайм, ерэбэ гэжэ гарлайл. Тодожо гархадан, ахайн үбэй.

— Хаанам ахайм?

— Харгы дунда дайнда дарагдажа, хара далайн оёор соо хүмрүүлээ, — гэнэ.

37Гол шэнээн дайдые дархаар нюдэнһаа yha унагаажа, хадаһаа одирһон уһанһаа дутуу үбэй нюдэнһаа yha унагаалайл, Агуу Ногоохон хара соохор мориёо бэдэрхэм гэжэ ябалайл.

— Ахаймии ханилһан хани, гэрээ һаси, — гэжэ Агуу Ногоохон морёо бэдэрхэеэ ябашалайл.

Гунан дайда гурба эрьежэ, дүнэн дайда дүрбэ эрьежэ арлилайл. Мүнхэн биеэ биелисэ, ахайяа хубсаһайн үмдэжэ, баримса байһан тоногын барижа, хара соохор мориин бэдэрхэеэ ябалайл. Агуу Ногоохон яба ябаһаар ябажа, ошо ошоһаар ошолэйл. Хара соохор моримнай гунан дайда гурба эрьежэ, дүнэн дайда дүрбэ эрьежэ, далайн гурбан тээшэ эрьежэ, гүйжэ байна.

Агуу Ногоохон ерэжэ золголдолэйл. Агуу Ногоохон:

— Ахайм хаанаб? — гэнэ.

— Ахайш эндэ байна, — гэнэ.

38 Тэрэ моменто coo Хараасгай Мэргэн түмэр повоозхо соо эрьелдэжэ, баруун халааһандаа хархадан, бэшэгтэ бэшэһэн, билеэдтэ хадхаһан, Шантан Шара мэшээтын бэшэг тэндэн байна. Тэрээнээ абаад дуудхадан, тэрэн иижэ хэллэйл: "Үндэр ехэ тэнгэртэ Хара шубуун хаан Шараабли хаан хоёр дай хэжэ байна, тэрэ xoephoo болжо эндэ далайн оёорто оржо байнаш, — гэиэ. — Эсэгэ Малаандаа орхо байнаш, — гэнэ. — Эсэгэ Малаандаа хүрхэдээ, хара соохор мориёо бүргэд болгожо гаргахаш", — гэнэ.

39 Тиигээд тэрээниин дүүргэжэ, хара соохор мориниин тэрээниин дуулажа, бүргэд шубуун боложо, Агуу Ногоохоноо: "Одирсом хүлеэ", — гэжэ дээдэ табинда ниидэжэ гарлайл.. Дээдэ табинда ниидэжэ гархадаа, Эхэ Малаандаа ороно бэлэйл. Эхэ Малааниин орой дундаа нэга үһэтэй, оошо дундаа нэгэ шудэтэй, баруун нюдээ шэмхүүргээр неэжэ харлайл.

— Хэнэй моримш, юуни моримш? — гэжэ баруун шагаабариин тэһэ сосёод инсагаалхадан.

— Хараасгай Мэргэни морем даа, — гээ.

— Хүбүүемни хааиа хээш? — гэжэ дуугарна.

— Хүбүүниши Шаажгай хаанда орожо, ханилһан ханияа олоһымһан, дайгаа даража, харгыдаа ябажа ябахадан, мангадхай, ша­ра гахай хүлижэ, далайн оёорто хаящхаба, — гэнэ.

40 Тиихэдэн Эхэ Малаан Эсэгэ Маланада хүрэхэ гэнэ. Эсэгэ Мала-андаа ошожо, баруун урда шагаабариин тэһэ сосижо инсагаална.

— Энэ хэни моримш, юуни моримш? — гэнэ.

— Хараасгай Мэргэн шара мангадхайда баригдаад, далайн оёор руу ороод байна, — гэнэ.

Тиихэлаара Эсэгэ Малаан иижэ хэлнэ:

— Эхэ Малаандаа ошогты, иижэ Эсэгэ Малаан хэлээ гээд бариха тоногьш, үмдэхэ хубсаһайн ухэ, — гэжэ, — бидруу уһэ*. хүбрэг хэлеэмэ* хүнэһэ.

41 Тиигээд тэрээниин барижа, бүргэд шубуун боложо, доошоо одирлэйл. Агуу Ногоохон хүлеэжэ, үдэр Һүниёо мэдхэеэ болёод байна. Мориноо тиигэжэ хэлэхэдэнь, Агуу Ногоохон тэрээни дуу-лажа, тэрэ юун болобо гэжэ альган дээрээ абаа гүйлгэжэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэжэ, ахаяа татажа абалайл Эсэгэ Малаанаа хүүрээр. Хараасгай Мэргэни абарга шара загаһзн долоо эрьежэ, тульхижэ гаргалайл. Далайн эрьедэ гаржа хэбтэхэдээ, хүүни зүһэн үбэй, үлхээтэй яһан хоосто* болоод хэбтэнэ. Агуу Ногоохон мунхын хара yha дээрэн атхажа, ахаяа мүнхэн биеын биелүүлхэм гэжэ мүнхэн шарайен шарайлуулхам гэжэ Эсэгэ Малаанай, Эхэ Малаанай үгэһэн бидруу уһэн, хүбрэг хэлеэмэ үгэжэ, тэрээниин уулгажа, гол оруулжа, альган дээрээ абаа гүйлгэжэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэжэ, биедэн хаба оруулба.

Хараасгай Мэргэн:

42 — Ямар унидан унтабабби! — гэжэ бодолэйл. — Мангадхай, шара гахай хаанаб? Тэрээни хүсэхэм, — гэнэ.

Бодоодлан, үгэһэн хубсаһайн үмдөөд узэнэ, хубсаһаниин ехэдэ-эд байна. Үгэһэн тоногын баряад үзэнэ, тоногын хүндэшэг байна. Мүнхэн биеэ биелжэ, мүнхэн шарайяа шарайлжа, Хараасгай Мэр­гэн Агуу Ногоохон хоёршни хоюуландаа мангадхай, шара хагайяа бэдэрхэеэ хойноһоон ябааттибал. Яба ябаһаар ябаиа, ошо ошоһоор ошоно. Түргээр ябахадаа, түбтөөри шэнээн дагнаһа хаяна, аалиханаар ябахадаа, аягайн шэнээн дагнаһа хаяна.

43 Яба ябаһаар ябанад, ошо ошоһаар ошонод. Мангадхай, ша­ра гахайн дайдз дээр хүржэ ерэбэд. Хүржэ ябхадан, нэгэ ехэ ута гол байна. Тэрэ гол соо хархадан, ганса бахад шашхалдажайна. Бэрэ хуу гаргахаар бэшийма. Тэдэ бахадаар адли баха бололсоод гарнад. Тэндэһаа гараяд, яба ябаһаар ябанад, ошо ошоhaap ошонод. Нэгэ ялга сею ганса хара гурееһэд байна. Тэрэ гүрөөпэд соо хара гүрөөһэд болоод гарнад. Унажа ябаһан моридоо алтан хэтэ болгоод, халааһандаа хээд ябанад. Саагуур ороод гар­над. Амитан бие биеэ алажа, сосилдожо байнад. Тэдээнээр алалдан, сосилдон гараад арлибад баһаа. Гурбан ялга ходоро гарааттибад.

44 Гурбан ялга ходоро гараад ябхадан, өөрын дайда харагдаад захалба. Өөрын дайда харагдаад захалхадан, хойноһаан дуу та-билайл. Мангадхай, шара гахай хажуутьха ханилааша ханидын:

— Энэ хара соохор моритой Хараасгай Мэргэн Агуу Ногоохон хоерые һайша гэжэ табяабта? — гээд һүсирэлдэнэ.

— Мани хажуугаар хүүн амитан гараа үбэй, — гэлеэнэ.

Тэдэ түргэдэжэ ябаашак тэдээнээ бэрэ ойлгообэй гаргашхоод байна. Гурбан ялга соогуур гаргашхоод байна.

45 Тэдэ яха дүү хоёр ялга coohaa гараад, үлдэхэ гэжэ ябасаран, альган дээрээ абаа гүйлгэжэ, хурьган дээрээ хабаа гүйлгэжэ, өөрьёо дайдада ерээшэн дайнда дарагдахаяа болижэ, одирээшни һарбажа унагаагаадлан бэрэ ойро оруулнабэй. Тиижэ гэр тээшээ гэшхүүлжэ, доомо тээшээ дугшуулалайл. Гэртээ ерхэдэн, ханилһан ханин ара дундаа арбан зула шатаажа, хормой дундаа хорин аула шатаажа, гэрээ һашиһан хүүн хүл хүндэ болоод байна бэлэйл. Адуу малин олон өтхөн болжо байна. Арын барабаан сосижо, амитан зоноо гульдхаба, эбэр барабаан сосижо, үды зоноо гульдхаба.

46 Хараасгай Мэргэн гэртээ тэхэржэ, дайгаа даража, дархан солоёо абажа, нэрэеэ абажа ербэ гэжэ. Агуу Ногоохон ахаяа асаржа ербэ гэжэ ехэ зугаа хэжэ, ехэ найр хэжэ, hapa доро һайхан зугаа хэбэ, наран доро найр зугаа хэбэ. Тэндэһаа тиижэ Хараасгай Мэр-гэмнай хойто үдэриин түхөө ехээр түхөөрнэ, мүхөө ехээр мүхөөрнэ. "Албата зоноо эрьехэмне, адуу малаа эрьехэмне", — гэжэ гарлайл. Адуу малын түрүүншэһаан олон болжо, албата зониин түрүүншэһаан баян болжо байлайл.

"Албата зомки олон өтхөн болжо, баран баяжажа байнад, энэнһээ хойшо ходо баян һайн һуугты", — гэжэ бэшэгтээ бэшэжэ, билеэдтээ хадхажа, бэһэндээ хабшуулжа, гэр тээшээ гэшхүүлжэ, доомо тээшээ дутшуулжа одирлэйл. Гэр дээрээ одирходон, хүбүүн гаржа, нуга дүүргэжэ байнал. Нугаяа дуургэжэ, хоёр тээ анда худаяа оролсохоб гэжэ ехэ баярлажа, ехэ зугаа хэлэйл.